Malarstwo polskie. Od symbolizmu do sztuki nowoczesnej (1880-1939)

Koncepcja wystawy: Dorota Folga-Januszewska

Współpraca merytoryczna: Elżbieta Charazińska, Ewa Micke-Broniarek, Katarzyna Nowakowska – Sito, Elzbieta Zawistowska, Anna Żakiewicz.

Wystawa ukazuje wybrane aspekty sztuki polskiej dwóch pokoleń artystów ze szczególnym zwróceniem uwagi na znaczenie symbolizmu na przełomie XIX i XX wieku, kierunku, który głęboko odcisnął się na stylu myślenia literackiego i artystycznego w Polsce i tak silnie wrósł w tradycję i polską mentalność, że następne pokolenie twórców postawiło sobie za cel przede wszystkim zanegowanie interpretacji symbolicznej i historycznej w malarstwie, jako przeszkody na drodze do nowoczesności (moderny).

Czy jednak ta negacja powiodła się? Z dzisiejszej perspektywy dostrzec można raczej, że obraz sztuki polskiej rozciągał się między spolaryzowanymi postawami twórców, z jednej strony wyrażających stale treści symboliczne, z drugiej zaś na odrzucających jakąkolwiek literacką funkcję malarstwa. Dialog ten był charakterystyczny dla okresu międzywojennego w Polsce (1918-1939) i co ciekawe, mimo następnego półwiecza rozwoju sztuki, mimo doświadczeń postmodernistycznych trwa do dzisiaj - symboliczne odniesienia, społeczny dyskurs i manifestacja rozdarcia między śmiercią a nieskończonością stale pojawiają się jako niewyczerpane motywy sztuki współczesnej.

Konstrukcja wystawy:
Prezentacja składa się z trzech części – trzech rozdziałów eseju o polskim malarstwie.

Pierwsza część sygnalizuje na przykładzie 28 dzieł malarskich z przełomu wieków XIX i XX -najciekawsze indywidualności i tendencje sztuki polskiej, w których kryją się elementy programowego symbolizmu.

Polska znajdująca się pod trzema zaborami państw sąsiednich: Rosji, Prus i Austrii - od 1772 do 1918 roku, powraca nieustannie jako temat-symbol, staje się głównym motywem twórczości malarskiej. Poprzez portret, pejzaż, inscenizacje teatralne wracają  tematy utraconej wolności, proroctwa, historyczne zdarzenia, odniesienia do literatury, zwłaszcza nawiązania do poezji romantycznej, a także do mitologii starosłowiańskiej, greckiej i rzymskiej.

Polską chorobą tego czasu była niemożność ucieczki od „problemu ojczyzny”. Większość ówczesnych tendencji artystycznych w Europie (realizm, impresjonizm, secesja) stawała się dla polskich twórców jedynie formalnym zabiegiem w obsesyjnym tańcu symboli. Nawet akt, ujęcie twarzy, słońce penetrujące drzewa – były tylko mediami do wyrażenia głębszych treści, do zgłębienia pokładów znaczeń, do sformułowania przypowieści. Po przeszło stu latach, polski pan-symbolizm jest na nowo odczytywany, komentowany, odkrywany.

Druga część wystawy ukazuje przemiany jakie dokonują się, gdy w pełni sił twórczych czynne jest jeszcze pokolenie artystów w swej mentalności przepełnionych ideami XIX wieku, a jednocześnie na scenę wkracza nowa, młoda generacja, znużona  ojczyźnianą misją rodziców. W polskiej historii tego czasu ciekawą rolę odgrywać poczynają pary: ojciec – ceniony i wielki twórca oraz syn – prowokator, reformator, nerw nowej sztuki. Stanisław Witkiewicz ojciec – twórca stylu narodowego, wieszcz Podhalańskiej legendy, malarz – obserwator oraz Stanisław Ignacy Witkiewicz – syn – twórca „Teorii czystej formy”, teatru absurdu; Jacek Malczewski – ojciec – artysta najgłębiej chyba związany z symboliczną wizją Polonii tragicznej oraz Rafał Malczewski - syn – sportowiec, a dopiero potem malarz, satyryk, felietonista, prześmiewca „polskich tragedii”, także Tadeusz Stryjeński ojciec (architekt, teoretyk, historyk) oraz Karol Stryjeński syn (wizjoner, urbanista, twórca nowego systemu szkolnictwa artystycznego); rodziny Chwistków, Pawlikowskich, Kossaków – to w ich środowisku domowym i intelektualnym, w dialogu, w ewolucji, w procesie  konstruktywnej krytyki, nie zaś w konflikcie, ani w starciu wojennym, – dokonuje się gruntowna przemiana i zwrot ku sztuce nowoczesnej, awangardom, wizji nowego świata. Ojcowie modernizują się dzięki synom – późna twórczość Jacka Malczewskiego okazuje się krokiem w głąb XX wieku, śmiałym i współczesnym.

W tej części wystawy pokazane są spotkania pokoleń, niespodziewane czasem, a nawet zdawałoby się absurdalne zderzenia obrazów. Ich celem jest spojrzenie na narodziny sztuki nowoczesnej, jako procesu ewolucji, nie rewolucji.

Część trzecia, w ograniczonym przestrzenią sal  wyborze, szkicuje  kilka ważnych tendencji obecnych w pełnym wrzenia i barwności polskim świecie artystycznym międzywojnia: polski formizm, kubizm, ekspresjonizm, sztuka abstrakcyjna, nowa przedmiotowość, surrealizm – są obecne jak wszędzie w ówczesnej Europie. Pokazujemy obrazy, które z pewnością nawiązują do sztuki poprzedniego pokolenia poprzez wybór motywu, ale jednocześnie stają się już nową podróżą, w której dominuje forma, rytm, warsztat malarski, a potem dekonstrukcja przestrzeni i anarchia narracji. Doświadczenia formalne stają się celem samym w sobie. A jednak…., mimo tak dogłębnych przemian przedstawione obrazy pozostają przesączone tym czymś trudnym do nazwania, atmosferą miejsca, tradycją myśli i symboli, przeczuciem nowego zniewolenia i końca liberalnej Europy w Polsce, który przychodzi w 1939 roku.

Wystawa przygotowana przy wsparciu Instytutu Adama Mickiewicza

Wystawa prezenrtowana jest w National Gallery of Ireland w Dublinie