W pustyni i w słońcu. Polskie wykopaliska w Starej Dongoli

Komisarze wystawy: Bożena Mierzejewska, Magdalena Łaptaś, Stefan Jakobielski

Celem wystawy jest zwrócenie uwagi na trwające od ponad 45 lat prace polskich archeologów w Sudanie, a także prezentacja zabytków wypożyczonych z Muzeum Narodowego w Chartumie.
 
Trwające już prawie pół wieku polskie wykopaliska w Sudanie zostały zapoczątkowane wielkim sukcesem profesora Kazimierza Michałowskiego odniesionym podczas tzw. „Kampanii Nubijskiej”. To właśnie w trakcie tej kampanii, pod patronatem UNESCO, mającej na celu przebadanie terenów przeznaczonych do zalania wodami Nilu w wyniku budowy Tamy Asuańskiej profesor Michałowski, oraz jego ekipa odsłonili w Faras katedrę z dobrze zachowanymi malowidłami chrześcijańskimi. Odkrycie to stało się jedną z największych sensacji Kampanii Nubijskiej.

Faras (koptyjskie – Pachoras) było stolicą północnego królestwa nubijskiego - Nobadii oraz siedzibą biskupstwa. Odsłonięcie katedry w Faras rozpoczęło nowy etap nad badaniami historii i kultury chrześcijańskiej Nubii. W wyniku wyjątkowo korzystnych warunków podziału zabytków ogłoszonego w związku z Kampanią Nubijską, do Polski trafiła połowa zespołu malowideł odsłoniętych w Faras. Druga połowa malowideł została przekazana Muzeum Narodowemu w Chartumie. W Muzeum Narodowym w Warszawie powstała w ten sposób unikatowa w skali światowej galeria, mieszcząca największy (poza Sudanem) zbiór malowideł i zabytków nubijskich.

Sukces odniesiony przez prof. Kazimierza Michałowskiego, spowodował, iż już w 1964 r. Służba Starożytności w Sudanie powierzyła profesorowi koncesję wykopaliskową w Starej Dongoli.

To centrum chrześcijańskiej Nubii, położone pomiędzy III a IV kataraktą na Nilu, było początkowo stolicą środkowego królestwa nubijskiego – Makurii, a po zjednoczeniu z Nobadią, w VII w.n.e, także stolicą zjednoczonych królestw nubijskich.

Prace wykopaliskowe w Starej Dogoli, rozpoczęte w 1964 r., trwają nieprzerwanie aż do dziś. Kieruje nimi, z ramienia Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, dr Stefan Jakobielski, uczeń i współpracownik profesora Michałowskiego. W 2002 r. dr Stefan Jakobielski w uznaniu zasług dla archeologii Sudanu został odznaczony „Orderem Obu Nilów” – najwyższym odznaczeniem sudańskim przyznawanym cudzoziemcom. Obecnie dr Stefan Jakobielski kieruje pracami wykopaliskowymi na terenie Klasztoru św. Trójcy. Natomiast wykopaliska na terenie cytadeli prowadzone są z ramienia Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Włodzimierza Godlewskiego.

W ciągu kilkudziesięciu sezonów wykopaliskowych w Starej Dongoli polskie misje odsłoniły pozostałości ufortyfikowanego miasta, budowlę pałacową, kilkanaście kościołów, domy prywatne, piece do wypalania naczyń garncarskich, a także zespół klasztorny z dobrze zachowanymi malowidłami ściennymi. Ponieważ obecne warunki partażu nie pozwalają na wywiezienie tych zabytków z Sudanu, można oglądać je in situ, natomiast zabytki ruchome zostały przeniesione do Muzeum Narodowego w Chartumie. Jednak, dzięki współpracy z dyrekcją Muzeum Narodowego w Chartumie oraz Sudańską Służbą Starożytności, 86 zabytków pochodzących z wykopalisk prowadzonych przez dr Stefana Jakobielskiego zostało wypożyczonych Muzeum Narodowemu w Warszawie.

Są to zarówno naczynia ceramiczne, jak i detale dekoracji architektonicznej, epitafia z inskrypcjami koptyjskimi i greckimi, oraz drobne przedmioty użytkowe. Zabytki te, do tej pory niepublikowane, konserwowane w pracowniach Muzeum Narodowego w Warszawie zostaną po raz pierwszy pokazane szerszej publiczności.

Wystawie towarzyszyć będą plansze ze zdjęciami zabytków znajdujących się na terenie Sudanu, odkrytych przez polskich archeologów, takich jak np: kościoły i klasztor Św. Trójcy w Starej Dongoli. Wiele zdjęć ukazuje malowidła z tego klasztoru, których tematyka, dotychczas nieznana w sztuce nubijskiej i bizantyńskiej wniosła dużo do naszej wiedzy na temat ikonografii chrześcijańskiej. Przykładem takiego malowidła może być chociażby przedstawienie Inwestytury Archanioła Michała.

Na wystawie będzie można obejrzeć ponadto zdjęcia innych stanowisk, takich jak: położone 11 km w górę Nilu od starej Dongoli – Banganarti, miejsce kultu archanioła Rafała, licznie odwiedzane przez pielgrzymów. Polska Połączona Ekspedycja Archeologiczna pod kierunkiem dr Bogdana Żurawskiego odsłoniła niedawno w Banganarti   dwa posadowione jeden na drugim kościoły. W Górnym Kościele, obok wielu graffiti pozostawianych przez pielgrzymów, odsłonięto także cykl malowideł ukazujących władców nubijskich pod opieką archanioła Rafała. Pozostałe zdjęcia ukazują prace misji Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, które we współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej  prowadzi od  1972 wykopaliska na stanowisku neolitycznym w Kadero. Nieżyjący już prof. Lech Krzyżaniak, dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu został za swoje osiągnięcia w 2002 r. uhonorowany „Orderem Obu Nilów”.

Wystawa prezentuje zdjęcia z prac powierzchniowych Państwowego Muzeum Archeologicznego w Gdańsku oraz pozwala dowiedzieć się o międzynarodowej akcji ratowania zabytków z terenów wokół IV katarakty, prowadzonej w związku z budową tamy na Nilu.

Wystawa „W pustyni i w słońcu” została otwarta w trakcie trwania XI Międzynarodowej Konferencji Nubiologicznej, organizowanej przez Uniwersytet Warszawski.

Pierwsza taka konferencja odbyła się w 1972 r. w Warszawie. W trakcie jej trwania uczestnicy mogli podziwiać nowo otwartą Galerię Faras w Muzeum Narodowym w Warszawie. Od tego czasu, co cztery lata konferencje odbywają się w różnych miastach na świecie. Na ostatniej z nich, w Rzymie, w 2002 r. wybrano na miejsce tegorocznej konferencji Warszawę. Warto przy tej okazji przypomnieć, iż archeolodzy polscy kontynuują, z dużymi sukcesami, dzieło rozpoczęte przez profesora Kazimierza Michałowskiego.