O Muzeum
I. Prolog
Inauguracja Muzeum Plakatu w Wilanowie miała miejsce w dniu 4.06.1968. Było to wydarzenie epokowe, bez precedensu nie tylko w historii polskiego muzealnictwa. Ceremonię uświetnił swoją obecnością ówczesny Minister Kultury i Sztuki Lucjan Motyka oraz wielu prominentów życia kulturalnego, w tym tłumnie przedstawiciele środowiska artystycznego.
Premierową wystawą była prezentacja dorobku twórczego przedwcześnie zmarłego Wojciecha Zamecznika (1923 - 1967). Jego interdyscyplinarne dzieło cenione było już wówczas za wysokie walory artystyczne, inwencję i pasję eksperymentatorską. Stanowiło kwintesencję idei polskiego modernizmu. Jako autor plakatów – gruntownie przepracował formułę polskiej szkoły plakatu. Śmiało i niezależnie wytyczał wolną od jej syndromu orientację.
Dodatkową atrakcję uroczystości stanowiło prawykonanie utworu Entree, eksperymentalnej kompozycji Zygmunta Krauzego, wykonane przez kwartet Warsztat Muzyczny.
Jak na czas siermiężnego PRL – u, był to bardzo awangardowy program, zainscenizowany w nowatorskiej konwencji.
Animatorem projektu MPW była kustosz Janina Fijałkowska (na stanowisku do 1990, potem prowadziła samodzielnie Ośrodek Badań nad Plakatem), historyk sztuki, pracownik Działu (wcześniej Sekcji) Plakatu w strukturze Muzeum Narodowego w Warszawie, wyodrębnionego w Galerii Sztuki Współczesnej obok Gabinetu Grafiki i Rysunków (status z lat 1961-1965), z prowizoryczną siedzibą w Wilanowie.
To dzięki jej determinacji, przy przychylności ówczesnego dyrektora MNW prof. Stanisława Lorentza i wsparciu merytorycznym dr Ireny Jakimowicz, podjęto systematyczne studia i prace badawcze nad tą dyscypliną. Stworzono od podstaw warsztat naukowy, sformułowano zasady konserwatorskie w konsultacji z Pracowniami Konserwacji Zabytków. Wskazano źródła akcesji, określono reguły inwentaryzacji i dokumentacji analogiczne do tych stosowanych w przypadku grafiki warsztatowej. W zakresie magazynowania kolekcji skorzystano z doświadczeń Stedelijk Museum w Amsterdamie. Plakat zaczął być traktowany równorzędnie z innymi obiektami graficznymi, a jego autorzy uzyskali nobilitujący status artystów - grafików projektowych.
Sprawdzianem przyjętej metodologii, a zarazem demonstracją potencjału tego przedsięwzięcia była monumentalna i pierwsza w historii polskiego muzealnictwa retrospektywna wystawa plakatu „Od Młodej Polski do naszych dni” (wernisaż - 13. 06. 1966 – kurator Janina Fijałkowska, współpraca Alicja Kalinowska). W jej ramach pokazano 468 dzieł, w tym kilkaset, które przetrwały pożogę wojenną (od 1963 w posiadaniu Działu Dokumentacji MNW) oraz prace ze zbiorów obcych sprowadzone na tę okoliczność z zagranicy (Lwów, Praga). Intencją wystawy była próba rekonstrukcji historii plakatu w Polsce na podstawie możliwie najbardziej reprezentatywnego zestawu dzieł i imponującego katalogu artystów. Ekspozycja ta, w oprawie plastycznej Wojciecha Zamecznika i Józefa Mroszczaka, towarzyszyła pierwszej edycji Międzynarodowego Biennale Plakatu, które równolegle odbywało się w Zachęcie. Wystawa unaoczniła szerokiej publiczności zmaterializowaną poniekąd wizję działalności przyszłego Muzeum. Metaforycznie, miała stanowić kamień węgielny samodzielnej instytucji, która od tej pory pracowałaby na rzecz rewaloryzacji sztuki ulicy. W przyjętych zamierzeniach ustanawiała jej świątynię i macierz.
II. Idea i racja bytu
Fakt powołania do istnienia instytucji archiwizującej efemeryczną sztukę plakatu, był przedsięwzięciem pionierskim, w dużym stopniu autorskim. Wyznaczał niespotykane wcześniej standardy i procedury formalne w praktyce muzealnej. W jakiejś mierze był także świadectwem doskonalenia modelu kolekcji publicznych oraz wyrazem aspiracji nowoczesnego zabytkoznawstwa, kierującego swoją uwagę w stronę peryferii kultury wysokiej. To właśnie obok niej, niekiedy na jej obrzeżach albo nawet w opozycji, pojawiły się zjawiska kojarzone z kulturą masową, czy popularną, których racji istnienia nie trzeba już było uzasadniać. Zaczęły z nią nie tylko rywalizować, ale wręcz dominować w percepcji społecznej, co poniekąd było pochodną istnienia systemu propagandy politycznej, spełniającej instrumentalną rolę w polityce kulturalnej państwa. Zgodnie uznano, że warto zachować dla przyszłych pokoleń te manifestacje w postaci sui generis świadectw, czy dowodów rzeczowych. Dojrzała bowiem świadomość konieczności legitymizowania muzealnym stemplem materiału źródłowego dla potrzeb rekonstrukcji zmieniającej się dynamicznie sfery kultury wizualnej. Entuzjazm dla tak rozumianych fenomenów wynikał poniekąd z klimatu tego czasu, atmosfery względnej normalizacji w dobie tzw. małej stabilizacji. Kolekcjonowanie tekstów kultury materialnej, które niemalże równocześnie funkcjonowały jeszcze w domenie publicznej i kształtowały ikonosferę, znosiło kompleksy cywilizacyjnego zapóźnienia, skracało dystans cywilizacyjny wobec niedoścignionego Zachodu. Wpisywało się w paradygmat nowoczesności, w którym sztuka wyprzedzała życie codzienne.
Takie entuzjastyczne „wybicie się plakatu na niepodległość”, przy „amputacji” jego funkcji doraźnych, sprzyjało powinności zachowania jego do tej pory zagrożonej egzystencji. Umacniało jego autonomiczną wartość określaną według kryteriów artystycznych. Tłumaczyło muzealną troskę, a także pośrednio stymulowało dynamikę rozwoju gatunku, co było zbieżne z wolą mecenasa.
III. In situ
Tak pojęta ideologia znalazła odzwierciedlenie w formie architektonicznej gmachu, a właściwie całego kompleksu budynków z wyraźnie określoną i dedykowaną funkcją. Został on zaprojektowany przez architektów: Jacka K. Cydzika i Barbarę Kossuth, z którymi współpracował konstruktor Adam Pulikowski. Projekt techniczny powstał już w połowie 1964; jego akceptacja miała miejsce pod koniec roku. Całość inwestycji rozłożona była na dwie fazy. Pierwszą zakończono 24. 05. 1968. W dniu 1. 06. przekazano do użytkowania główną galerię i część administracyjną. Drugą, późniejszą, która objęła budynek archiwum i pawilon gospodarczy, zamykające jednocześnie kompleks w spójną całość inwestycji, zakończono dopiero w 1974.
Jest to jedna z najbardziej reprezentatywnych realizacji polskiego modernizmu, nawiązująca do funkcjonalizmu okresu międzywojennego. Zaprojektowana zgodnie z jego pryncypiami, mocno akcentuje pierwszeństwo walorów użytkowych w minimalistycznym kostiumie architektonicznym. Jest to również bodajże pierwszy budynek w PRL-u wybudowany z przeznaczeniem na muzeum. Można także zaryzykować daleko idące stwierdzenie, że jego forma w jakimś sensie antycypuje zjawisko określane obecnie jako postmodernizm, gdyż tworzy syntezę materii i formy zabytkowej z nowoczesnymi rozwiązaniami technicznymi, czytelnymi chociażby w konstrukcji harmonijkowego dachu nad główną salą. Tego rodzaju formalny synkretyzm był w tym okresie pewną ekstrawagancją, niemniej oddawał charakter instytucji aspirującej do miana nowoczesnego muzeum, a zarazem para-instytutu wiedzy o zjawiskach dziejących się na pograniczach dziedzin sztuki współczesnej, z wiodącą rolą plakatu jako medium komunikacji w cywilizacji globalnej wioski.
Z reliktów przeszłości zachowano klasycyzującą fasadę dawnej królewskiej Ujeżdżalni z 2 poł. XIX w. przypisywaną Franciszkowi Marii Lanciemu. Działał on w Wilanowie w l.1845 -1855, gdy w pałacu rezydował August hr. Potocki, zlecający mu także inne prace w obrębie królewskiej rezydencji. Fronton podkreślający dawną funkcję budynku został inkorporowany w ścianę parawanową flankowaną pylonami. Portal urozmaicają dwa rumaki dłuta nieznanego bliżej Zalewskiego, idące stępa w dystyngowanej pozie.
Powierzchnia całkowita kompleksu wynosiła 1804 m kw. (kubatura 7219 m sześciennych); główna galeria odpowiednio ca. 800 m kw. (kubatura 4800 m sześciennych).
Do założenia włączono tzw. Psiarnię z atrakcyjnym detalem w postaci reliefowego fryzu oraz budynki dwóch Wozowni. Ich forma i cechy stylowe uprawomocniają atrybucję projektu Lanciemu.
Atrakcją muzeum była osobna sala kinowa wyposażona w profesjonalną kinową aparaturę do projekcji filmów 35 mm, a wiec już u zarania uwzględniono multimedialną formę popularyzacji sztuki. Niestety później w trakcie modernizacji gmachu została ona zlikwidowana.
W latach 1993-1994 adaptowano na potrzeby nowej galerii pomieszczenie gospodarcze. Stworzono w nim dwukondygnacyjną galerię ze świetlikiem w kształcie piramidy, przy zachowaniu powściągliwej estetyki elewacji zewnętrznej. Uzyskano dodatkową powierzchnię 300 m kw., sprzyjającą kameralnym pokazom. Ingerencja ta nie naruszyła integralności całości zespołu. Autorką tej koncepcji była architekt Ludwika Borawska, która konsultowała swoją wizję z projektantami pierwotnej wersji. W ramach tej metamorfozy, dla poprawienia komunikacji wewnętrznej zlikwidowano wewnętrzne podziały dziedzińca, w tym tzw. Wiatę, oparta na odwróconym trójkącie. Obie przestrzenie uzyskały wówczas jednorodny stelaż wystawowy ułatwiający montaż wystaw w systemie modularnym, użytkowany do dziś.
Przebudowa ta była wymuszona koniecznością przeniesienia Biennale, które po okresie bezdomności w l. 1990-1992, znalazło w MPW swój nowy dom, począwszy od szesnastej edycji (1994).
IV. Działalność
Rozpoczęcie regularnej działalności Muzeum we własnej siedzibie, zbiegło się w czasie z drugą edycją Międzynarodowego Biennale Plakatu. Od tego momentu MPW miało pełnić także funkcję archiwum tej olimpiady plakatu. Naturalnie stało się także miejscem spotkań artystów i forum wymiany doświadczeń. Tu bowiem odbywały się wystawy laureatów kolejnych edycji; potem także jurorów. Z tego powodu stanowiło też kontekst dla panteonu najwybitniejszych grafików projektowych wyróżnionych najwyższym laurem. Tak wygenerowana synergia i towarzysząca jej eksplozja euforii, uzasadniała obecność artystycznych pielgrzymek do Warszawy, stolicy światowego plakatu. Magnetyzującą siłę miała jeszcze niewątpliwie wybrzmiewająca powoli legenda polskiej szkoły. Nie mniejszą zaś rolę odgrywała wola konfrontacji z jej dokonaniami, następujących po niej formacji artystycznych, które niekoniecznie chciały być sukcesorami tego dziedzictwa. W efekcie osiągnięto zamierzone cele: demonstrację potencjału współczesnego plakatu poszukującego swojej tożsamości w zmieniającym się świecie sztuki.
V. Stan posiadania - kolekcja
Funkcjonowanie MPW w orbicie Biennale w założeniu miało sprzyjać formowaniu kolekcji plakatu obcego z prac wystawianych w ramach tej imprezy. Ta zależność pozwoliła stworzyć reprezentatywny zbiór plakatów obcych, który może być uznany za ewenement w skali światowej. Nie znajduje on konkurencji w innych znanych zasobach, jeżeli chodzi o kolekcję plakatu z drugiej połowy minionego stulecia.
Kolekcja plakatu obcego liczy obecnie ponad 25.000 tytułów.
Jednakże zasadniczą i poniekąd obligatoryjną funkcją Muzeum stało się kultywowanie mitologii „polskiej szkoły plakatu”. Tym samym uzyskała ona swój matecznik i miejsce kultowe. To tutaj poddawana jest rewizji i re-interpretacji jej tradycja i dokonania. Wraz z upływem czasu weryfikacji ulega także zawartość tego pojęcia. Podejmowane są nieustające próby rewaloryzacji innych nurtów i zjawisk oraz wysiłki zmierzające do sformatowania kanonu plakatu polskiego i jego relacji wobec fenomenów dyscypliny.
Kolekcja plakatu polskiego liczy obecnie ponad 36 tys. tytułów.
Istotny wkład w proces formowania kolekcji miały donacje, prywatne i instytucjonalne, zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Wśród ofiarodawców należy wspomnieć m. in.: Mieczysława Bermana, Jana Białostockiego, Szymona Bojko, Tadeusza Gronowskiego, Witolda Chomicza, Romana Cieślewicza, Aleksandra Felistaka, Wiktora Górkę, Johna Fabiona, Józefa Mroszczaka, Jana Mucharskiego, Konstantego Marię Sopoćko, Stanisława Miedzę Tomaszewskiego, Ignacego Witza, Marka Żuławskiego. Już na etapie gromadzenia kolekcji w 1967, w najbardziej heroicznym okresie budowania swojej pozycji – stan posiadania przedstawiał się imponująco i wynosił 13 tys. tytułów. Nawet obecnie Muzeum może poszczycić się, niespotykaną w innych placówkach progresją w zakresie zwiększania wolumenu obiektów - średnio około tysiąca tytułów w skali rocznej.
Do tego dodać należy niemalże kompletną listę współczesnych polskich twórców, którzy z własnej inicjatywy dbają o obecność w kolekcji swoich prac. Muzeum docenia tak pojętą solidarność środowiska i deklaruje współpracę z kolejnymi generacjami twórców.
Jako zasadę nadrzędną w profilowaniu kolekcji nadal przyjmuje się kryterium wartości artystycznej, w większym stopniu niż sam fakt bycia świadectwem czasu. Niemniej zbiór jest w dużym stopniu kompletny i pozwala na różnorodne konfiguracje artefaktów, w różnych perspektywach badawczych.
Znaczące były również przekazy instytucji i różnych agend państwowych, m.in.: Centrali Wynajmu Filmów, WAG-u (potem KAW-u). Podmioty te, a także teatry, galerie, z czasem prywatni wydawcy obligatoryjnie zasilali zbiory w formie egzemplarzy obowiązkowych, darów i depozytów. Warto podkreślić, że w pierwszym ćwierćwieczu swojej aktywności Muzeum uzyskało nie tylko wsparcie wspólnoty artystów ale i wymierną pomoc ze strony mecenatu państwowego. Wspierał on promocję plakatu polskiego i jego ekspansję z racji uznania go za najlepszy produkt eksportowy polskiej plastyki. Ich efektem były spektakularne wystawy i towarzyszące im wydawnictwa oparte na zasobach MPW na wszystkich niemalże kontynentach.
Muzeum zmierza również do zgromadzenia merytorycznej dokumentacji naukowej. Rejestruje fakty związane ze społeczną cyrkulacją plakatu, jego percepcją, dane biograficzne twórców, zestawia bibliografię. Sukcesywnie pomnaża księgozbiór obejmujący głównie literaturę przedmiotu. Zgodnie ze współczesnymi standardami praktyki muzealnej postępuje proces digitalizacji zbiorów.
VI. Dialog
W swojej blisko półwiecznej historii Muzeum zorganizowało ponad 300 wystaw, spośród których wiele pokazywanych było zagranicą w renomowanych muzeach, galeriach, instytucjach publicznych, placówkach dyplomatycznych, często na zasadzie wzajemności i wymiany.
Warto tu wspomnieć chociażby: Museum of Modern Art w Nowym Jorku, Musée des Arts Decoratives i Musée de l’Affiche w Paryżu, Moravská galerie w Brnie, Műcsarnok w Budapeszcie, Slovenská národná galéria w Bratysławie, Deutsches Plakatmuseum w Essen, Julistemuseo w Lahti, Museum of Modern Art w Toyama, Musashino Art University, Library of Congress w Waszyngtonie, Ginza Graphic Galery w Tokio, Dansk Plakatmuseum w Århus, Muzeum Narodowe w Bukareszcie, Museo Valenciano de la Ilustración y la Modernidad w Walencji, Nationalmuseet w Kopenhadze, Deutsches Historisches Museum w Berlinie, Maison du Livre et de l`Affiche w Chaumont, BDCI. Musée d`Histoire Contemporaine w Paryżu.
Stała współpraca prowadzona jest z Muzeami Narodowymi w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu i Gdańsku. Podobnie z Muzeum Sztuki i Muzeum Kinematografii w Łodzi, Zamkiem Królewskim w Warszawie i Państwową Galerią Sztuki Zachęta.
Muzeum jednoczy wysiłki z wieloma organizacjami i stowarzyszeniami, działającymi na polu upowszechniania i popularyzacji plastyki współczesnej, wśród których są m. in.: Association Internationale des Arts Plastiques, Związek Polskich Artystów Plastyków, Stowarzyszenie Twórców Grafiki Użytkowej, Polskie Stowarzyszenie Jazzowe, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie i inne uczelnie w kraju i za granicą. W przeszłości bliska kooperacja wiązała Muzeum z Towarzystwem Grafików Projektantów i Polskim Towarzystwem Wydawców Książek, którego doroczne konkursy na Najpiękniejszą Książkę Roku odbywały się w Wilanowie.
VII. Program
Obecnie w programie MPW znajdują się wystawy cykliczne: MBP, Laureaci i Jurorzy MBP, Salon Plakatu Polskiego.
Salon Plakatu Polskiego, największy przegląd współczesnej polskiej sztuki plakatu, organizowany jest nieprzerwanie od 1988, co dwa lata, naprzemiennie z Międzynarodowym Biennale Plakatu. Ciągłość tego projektu gwarantuje orientację w bieżącej produkcji artystycznej.
We współpracy z pokrewnymi instytucjami zagranicznymi przedstawiono wiele epizodów z powszechnej historii plakatu, monografie wybitnych twórców polskich i obcych. Zrealizowano także cykl wystaw historycznych, stanowiących przyczynek do periodyzacji historii plakatu polskiego.
W 1995 – tymczasowo - w Nowej Galerii udostępniono publiczności stałą ekspozycję plakatu polskiego. Ten projekt – już w formie wirtualnej prezentacji – pozostaje w sferze zamierzeń i oczekiwań publiczności Muzeum.
Zgodnie z tradycją polskiego wystawiennictwa, szczególnie w fazie schyłkowego modernizmu z Muzeum współpracowali wybitni projektanci wystaw, m. in.: Stanisław i Wojciech Zamecznikowie, Julian Pałka, Jan Muniak, Józef Mroszczak, Andrzej Latos, Jan Kosiński, Marek Wajda, Irena i Krzysztof Burnatowiczowie.
VIII. Aktywności
Muzeum prowadzi działalność edukacyjną i upowszechnieniową dla grup odbiorców, o różnych kompetencjach kulturowych. Regularnie wydaje publikacje z zakresu historii plakatu. Swoje wystawy anonsuje plakatami, zamawianymi u wybitnych polskich i obcych artystów. Poza tym, patronuje różnym projektom związanych z obecnością i funkcjonowaniem plakatu w przestrzeni publicznej. Inicjuje także dyskusje i konferencje na ten temat. Warto wspomnieć chociażby debatę środowiskową Polska szkoła plakatu (1988), z udziałem. M. in.: prof. Jana Białostockiego, dr Ireny Jakimowicz, prof. H. Tomaszewskiego, prof. Waldemara Świerzego, Franciszka Starowieyskiego i innych. Innym ważnym wydarzeniem było sympozjum Plakat współczesny i tworzenie nowych symboli (1998), z udziałem, m. in.: Seymoura Chwasta, Franka Foxa, Alaina Le Querneca, Uwe Loescha, Lanny’ego Sommese, Gianfranco Torri, Stanisława Wieczorka, Ryszarda Stanisławskiego i Doroty Folga-Januszewskiej.
Z tytułu swej pionierskiej działalności w 1983 Muzeum zostało wyróżnione medalem honorowym im. Ernsta Litfassa (projektant tradycyjnego słupa ogłoszeniowego), przyznawanym przez Fachverband Ausenwerbung w Dusseldorfie. Reminiscencję tego opatrzonego motywu w formie graficznej parafrazy wykorzystał Jarosław Jasiński tworząc logo Muzeum Plakatu w 1988. Znak ten funkcjonował jako atrybut MPW do 2013. Obecnie MPW występuje jako wyodrębniony podmiot: Muzeum Plakatu w systemie identyfikacji wizualnej MNW, w formie analogicznej do innych oddziałów.
W 1993 wystawa „Droga do Edo. Krajobrazy Japonii w XVIII i XIX wiecznym drzeworycie ukiyo-e” uzyskała nominację, a następnie zaszczytne wyróżnienie w konkursie na wydarzenie muzealne „Sybilla”. Projekt ten był wspólnym przedsięwzięciem MPW i MNW. Kojarzył sztukę i rzemiosło dawne ze współczesnym plakatem japońskim osnutym na tej tradycji.
Mariusz Knorowski