Z cyklu "Wokół 1918", cz. 4
Pierwsze plakaty Polskiego Białego Krzyża
W latach 1918-1961, obok Polskiego Czerwonego Krzyża, istniała także inna duża organizacja pomocowa – Polski Biały Krzyż. Stowarzyszenie powstało w 1918 r. w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy Heleny i Ignacego Paderewskich. Na początku 1919 r. działalność Polskiego Białego Krzyża zainicjowano również w Polsce. Początkowo Polski Biały Krzyż z siedzibą w Warszawie działał bez określonych podstaw prawnych, starając się za pośrednictwem różnego rodzaju apeli pozyskać pomoc dla żołnierzy armii polskiej. Dnia 23 lutego 1919 roku odbyło się zebranie organizacyjne PBK, a dzień później pierwsze posiedzenie, na którym ukonstytuował się Zarząd Polskiego Białego Krzyża z prezydentką Heleną Paderewską na czele. Od tego dnia zaczyna się prawidłowa praca organizacyjna Polskiego Białego Krzyża (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 3865, Polski Biały Krzyż Sprawozdanie z działalności do dnia 1 lipca 1919 roku, s. 4).
W pierwszym statucie organizacji jako zadanie Towarzystwa Polskiego Białego Krzyża określono rozwinięcie, jako też świadome urządzenie akcji społecznej i filantropijnej, zmierzającej do niesienia ulgi, opieki i pomocy żołnierzom polskim oraz ofiarom wojny, a więc inwalidom, jeńcom itp. oraz ich rodzinom (Statut Towarzystwa Polskiego Białego Krzyża, Warszawa 1919, Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS ID). Jednocześnie zadeklarowano brak przynależności partyjnej Towarzystwa. Symbolem organizacji był biały orzeł w koronie z białym krzyżem pośrodku umieszczony na czerwonej, ośmiobocznej tarczy. Oprócz pomocy żywnościowej oraz sanitarnej dla armii polskiej, działacze Polskiego Białego Krzyża tworzyli szpitale, domy rekonwalescenta czy gospody frontowe, pełniące rolę świetlic.
Intensywny okres działalności instytucji przypada na czas wojny polsko-bolszewickiej. Polski Biały Krzyż powołał Wydział Propagandy, który łącznie ze Służbą Narodową Kobiet prowadził agitację za wstępowaniem do wojska, zbierał i rozdawał czasopisma. Wydział Prasowy Polskiego Białego Krzyża organizował liczne akcje propagandowe, nawoływano m.in. do kupowania pożyczki państwowej, zapisywania się do organizacji oraz wstępowania do Armii Ochotniczej. W celu spopularyzowania działalności, na zlecenie PBK powstawały plakaty, które następnie pojawiały się na murach wielu miast (E.J. Kryńska, Polski Biały Krzyż (1918-1961), Białystok 1997, s. 66).
Jednym z takich druków propagandowych jest plakat według rysunku Edmunda Bartłomiejczyka (1885-1950). Litografia przedstawia żołnierza w mundurze piechoty liniowej z czasów Królestwa Kongresowego i żołnierza piechoty z okresu wojny polsko-rosyjskiej. W zbiorach Muzeum Plakatu w Wilanowie znajduje się zarówno próbna odbitka z samym przedstawieniem obydwu żołnierzy (Pl.1235/1), jak i obraz uzupełniony o tekst Polski Biały Krzyż niesie oświatę żołnierzowi poprzez organizowanie świetlic bibliotek i początkowych szkół żołnierskich (Pl.32693/1). Plakat datowany jest na 1919 r.
Kolejny bardzo popularny w tym czasie plakat organizacji powstał według obrazu Wojciecha Kossaka (1856-1942) z 1919 r. i zawiera scenę, na której siostra z opaską Białego Krzyża opatruje rannego ułana.
Powstaniu tego druku towarzyszyły pewne kontrowersje, których odbicie znaleźć można w liście skarbniczki organizacji Aliny Karszo-Siedlewskiej do Heleny Paderewskiej z 7 maja 1919 r.:
Dziwny jakiś antagonizm wytwarza świeżo zorganizowany Czerwony Krzyż, który wszędzie upatruje w P. B. K. swojego konkurenta, wkraczającego w jego atrybucje. (…) linje demarkacyjne naszej działalności są jasne i zupełnie wyraźne. Na to otrzymałam odpowiedź, że najlepszym wyjściem byłoby zlanie się tych dwóch instytucji w jedną. Podobny projekt dowodzi tylko nieznajomości idei, zadań i celów P. B. K.
Wobec takich poglądów i tendencji warszawskich zwróciliśmy w Zarządzie Naczelnym uwagę na treść obrazu W. Kossaka, który ma służyć za plakat dla P. B. K. Obraz ten przedstawia rannego ułana, którego opatruje sanitarjuszka, czynność właściwie należąca do Czerwonego Krzyża. Jeżeli taki plakat będziemy używali jako plakat P. B. K., to zaraz krzykną, że wchodzimy w atrybucje Czerwonego Krzyża. Dlatego uznaliśmy w Zarządzie Naczelnym ten plakat za nieodpowiedni dla nas, i pogląd ten przedstawiamy Sz. Pani do rozważenia i ostatecznej decyzji.
Gdyby Kossak już rozpoczął pracę nad litografowaniem plakatu i roboty tej nie możnaby cofnąć, to po wprowadzeniu pewnych zmian, zamianie na plakat dla Czerwonego Krzyża, Zarząd Naczelny gotów ponieść koszty litografowania plakatu i takowy ofiarować Czerwonemu Krzyżowi.
Plakat zaś dla P. B. K. wolelibyśmy inny, i w tym celu mamy zamiar ogłosić konkurs wśród artystów, a do wykonania posłać do Paryża.
Taka jest nasza opinja, czy się Sz. Pani na nią godzi?
(Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 3948, s. 6-8)
Nakładanie się niektórych obszarów działalności Polskiego Czerwonego i Białego Krzyża, o czym jest mowa w cytowanym liście, spowodowało, że w maju 1920 roku na mocy rozporządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych nastąpił rozdział agend Czerwonego i Białego Krzyża, ich zadań i kompetencji. Od tego momentu Czerwony Krzyż odpowiedzialny miał być wyłącznie za niesienie pomocy i opieki sanitarnej wojsku. Jako podstawowe zadanie Polskiego Białego Krzyża określono działalność kulturalno-oświatową oraz pomoc materialną dla armii (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 3948, k. 12).
Ostatecznie plakat z reprodukcją obrazu Kossaka reklamował organizację białokrzyską. Sam artysta wspominał o powodzeniu plakatu w liście skierowanym do żony z dn. 18 września 1920 r., a pisanym w pociągu do Cherbourga w drodze do Stanów Zjednoczonych:
Pisałem Ci, że mój afisz Białego Krzyża tak wysoko przez malarzy i tutejszych i naszych oceniony (…) Ten afisz mój jedzie ze mną.
(Wojciech Kossak, Listy do żony i przyjaciół (1883-1942), Tom II: lata 1908-1942, oprac. Kazimierz Olszański, Kraków 1985, s. 228).
Rzeczywiście druk cieszył się dużą popularnością. Jak wynika z korespondencji plakat powstał między majem a sierpniem 1919 r. Plakat wydany został we Francji w podparyskiej oficynie M. J. Jombarta. W sprawozdaniach finansowych Polskiego Białego Krzyża zachowały się numery czeków z wypłatami dla drukarni Jombarta za druk plakatu i pocztówek opracowanych na podstawie tego samego obrazu, jak również informacje o dochodach z ich sprzedaży (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego, sygn. 3880, s.18).
Plakat według obrazu Kossaka widoczny jest m.in. na wagonie jadącego na front pociągu sanitarnego, który przyjechał z Paryża do Warszawy 22 sierpnia 1919 r.
Plakaty Bartłomiejczyka i Kossaka funkcjonowały bardzo długo. Oba widoczne są rozwieszone za stołem prezydialnym Walnego Zgromadzenia Delegatów Okręgów i Kół odbytego 2 grudnia 1938 r. w Warszawie.
Małgorzata Myślicka (Muzeum Plakatu w Wilanowie)
Michał Witkowski (Archiwum Akt Nowych)
Prace konserwatorskie nad obiektem sygn. 32693/1 z zasobu Muzeum Plakatu w Wilanowie zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
